ز کوی یار میآید نسیم باد نوروزی

از این باد ار مدد خواهی چراغ دل برافروزی

چو گل گر خردهای داری خدا را صرف عشرت کن

که قارون را غلطها داد سودای زراندوزی

ز جام گل دگر بلبل چنان مست می لعل است

که زد بر چرخ فیروزه صفیر تخت فیروزی

به صحرا رو که از دامن غبار غم بیفشانی

به گلزار آی کز بلبل غزل گفتن بیاموزی

«حافظ»

ایرانیان، قومی آریایی نژاد هستند. واژه «آریا» به معنای آزاده، با وفا و نجیب است. آریاییها یا آرینها به آن دسته از اقوام هند و اروپایی گفته میشود که چند هزار سال پیش برای بهرهگیری از آب و هوای مناسبتر و مراتع سرسبزتر، از جنوب سیبری به ایران و هندوستان آمده و در سرزمین پهناور ایران و هند آن زمان ساکن شدهاند. از این روی آنها را هند و ایرانی نیز نامیدهاند.

آداب و رسوم هر قوم یا ملتی، گنجینه پر ارزشی است از فرهنگ هنر و اخلاق مردم یک مرز و بوم؛ که به مرور زمان شکل یافته و پس از گذر از فراز و فرودهای گذشتههای دور، امروز به دست آن قوم رسیده است. این گنجینه چنانچه به درستی از نسلی به نسل دیگر نرسد، از بین خواهد رفت. یا این که در برابر هجوم فرهنگهای بیگانه دستخوش دگرگونیهای جبران ناپذیر خواهد شد. فرهنگ درخشان و پرآوازه ایران زمین نیز که تداوم فرهنگ پربار و دیرینه این سرزمین کهن سال است، گنجینهای از هنر، آداب، رفتار، سنتها و به طور کلی دانش و بینش نیاکان فرازنه ما است که از زمانهای دور تاکنون به تدریج فراهم گشته است.

تقویم

انسان، از نخستین ادوار زندگی اجتماعی، متوجه بازگشت و تكرار برخی از رویدادهای طبیعی، یعنی تكرار فصول شد. نیاز به محاسبه در دوران كشاورزی، یعنی نیاز به دانستن زمان كاشت و برداشت، فصل بندیها و تقویم دهقانی و زراعی را به وجود آورد. نخستین محاسبه فصلها، بیگمان در همه جوامع با گردش ماه، كه تغییر آن آسانتر دیده میشد صورت گرفت، و بالاخره در نتیجه نارساییها و ناهماهنگیهایی كه تقویم قمری، با تقویم دهقانی داشت، محاسبه و تنظیم تقویم بر اساس گردش خورشید صورت پذیرفت.

سال، در نزد ایرانیان از زمانی نسبتا كهن به چهار فصل سه ماهه تقسیم شده و همانطور كه «ابوریحان بیرونی» در «آثارالباقیه» آورده است: «آغاز سال ایرانی، روز هرمز از ماه فروردین بود، وقتی كه آفتاب در نصفالنهار، در نقطه اعتدال ربیعی بود.»

نوروز

روز اول فروردین ، یا هرمزدروز، نزد ایرانیان، آغاز سال نو و جشنی بزرگ و باستانی به نام «نوروز» است. این زمانی است که روز و شب برابرند، طبیعت دورهی سرما را پس گذارده، موسمی معتدل را شروع میکند و زمین از خواب زمستانی بیدار شده، جنب وجوش حیات را از سر میگیرد.

سعدی میگوید:

آدمی نیست که عاشق نشود فصل بهار

هرگیاهی که به نوروزنجنبد حطب است

روز اول فروردین، روز اول فصل بهار، روز نو، آغاز جشن سال نو خورشیدی و نوروز است؛ که در گسترهی وسیعی از کره خاکی، آیین نوروز و آداب بهاری برگزار میشود. جشن سال نو، جشن غبارروبی از خانه دل، آشتی و مهر با طبیعت، جشن آغاز رویش زمین و نوروز و بهار را به هم گره میزند تا مردم و طبیعت و تقویم با هم به جلو بروند. به درستی که حس و حال ما تحت تاثیر عوامل بیرونی همچون طبیعت، سبزی نو، رویش جوانهها، رنگین کمان بهاری، هنرورزیهای بهاری و … متحول میشود.

بهار، ظرایف و دقایقی شگفت انگیز دارد، که جسم و جان را تازه میکند و گشایشی برای رشد و روییدن یکایک ما انسانها و زندهگان است. بوی بهار، بوی عطر خاک باران خورده، بوی خشت و گل،

طراوت رگبار بهاری، شکفتن و رویش گل، رنگهای شاد بهاری، آفتاب عالم تاب، صدای خروش آب زلال، نم نم ملایم باران و … همگی مژده بخش بهار و سرآغازی برای صلح با درون و لبخندی به دنیای بیرون است.

در ادبیات، جشن نوروز را مانند بسیاری دیگر از آیینها و رسمها به نخستین پادشاهان نسبت میدهند. شاعران و نویسندگان قرون چهارم و پنجم هجری همچون فردوسی، منوچهری، عنصری، بیرونی، طبری، مسعودی، مسکوییه، گردیزی و بسیاری دیگر از مورخین و شاعران و نویسندگان که منبع مورد استناد و استفاده آنها بیگمان ادبیات پیش از اسلام بوده است، نوروز و برگزاری آیین و جشن نوروزی را از زمان پادشاهی جمشید چهارمین پادشاه سلسله پیش از تاریخ پیشدادی میدانند.

در خور یادآوری است كه جشن نوروز پیش از جمشید نیز برگزار میشده و ابوریحان نیز با آن كه جشن را به جمشید منسوب میكند یادآور میشود كه : «آن روز كه روز تازهای بود جمشید عید گرفت؛ اگر چه پیش از آن هم نوروز بزرگ و معظم بود».

چگونگی برگزاری آیین نوروزی در زمان حال

آیین و آداب و رسوم مربوط به نوروز،

امروزه با اندکی تفاوت که تنها ناشی از تفاوت در محدودههای جغرافیایی و گویشها و فرهنگهای محلی نقاط مختلف ایران است به صورتهای مختلف و با شور و نشاط و شادمانی همه اقشار مردم برگزار میگردد. به طور کلی برگزاری آداب و رسوم و آیین نوروزی در ایران زمین به شرح زیر میباشد:

در ایام نوروز، همه از بزرگ و کوچک، فقیر و غنی، به آداب و رسوم نوروز پایبند و علاقمند هستند و در اجرای این عید ملی سخت میکوشند. مردم چند روز متوالی دست از کار میکشند و ایام و ساعات خود را صرف سور و سرور و خوردن غذاهای لذیذ و شیرینی و تنقلات و تفریح و خنده میکنند. گندم و عدس سبز میکنند، لباس نو میپوشند، بازی میکنند، اسپند دود میکنند و تخم مرغ رنگ کرده درست میکنند، به دیدن یکدیگر میروند و با هم روبوسی میکنند، سال نو را به یکدیگر تبریک میگویند، برای یکدیگر پیروزبختی و شادکامی آروز میکنند، به یکدیگر هدیه میدهند و خلاصه در انجام مراسم نوروزی و بر پا داشتن آداب و رسوم کهن باستان هر کسی در توان خود سنگ تمام میگذارد.

از چند هفته به نوروز مانده جنبشی خاص در مردم پدید میآید. همه در کار تهیه لباس نو به این سوی و آن سوی میروند. همه سعی دارند که لباس نو آنها، قبل از تحویل سال آماده شود تا بتوانند به هنگام

تحویل سال آن را بپوشند. همه خانه تکـانـی مـیکنند، جامهها را میشویند و از تمام اثاث خانه گرد میزدایند، تا در شب عید و موقع تحويل سال، همـه اتاقها و زوایای خانه پاک و پاکیزه باشد.

دقایقی قبل از تحویل سال، سماور را روشن میکنند، سفره هفت سین را میچینند و لباسهای نو خود را میپوشند. اسفند در آتش میریزند و مشک و عنبر میسوزانند و در هر اتاق چراغ یا شمعی روشن میکنند.

هفت سین

نوروز ایرانیان یک سفره تشریفاتی دارد که امروزه «هفت سین» نامیده شده و شامل هفت چیز است که با حرف «سین» شروع میشود. معمولاً هفت قلم در سفره جا میگیرند (۱) سبزه، (۲) سپند، (۳) سیب، ۴) سکه، ۵) سیر، ۶) سرکه، (۷) سمنو و گاهی اوقات یک کاسه آب؛ یک آیینه و شمع؛ تخم مرغهای رنگی؛ شیرینی جات؛ مرکبات زمستانی؛ یک نسخه از کتاب مقدس بسته به اعتقادات مذهبی؛ و نیز دیوان اشعار شاعر معروف پارسی حافظ شیرازی هم در این سفره جای میگیرند. اعضای خانواده قبل و بعد از شروع اعتدال بهار، کنار سفره هفت سین مینشینند.

نظرورزی ایرانیان

اشارۀ کانت به نظرورزی میتواند یکی از چشمگیرترین ویژگیهای فرزانگی و حکمت ایرانی به شمار آید و شاید از اینروست که نمادها جایگاه بلندی در ایرانزمین داشته است. نمونۀ روشن آن هفتسین در آیین جشن باستانی نوروز است که جنبهای نمادین دارد اما به حقایقی حکمتآمیز اشاره میکند.

کانت در «درسگفتارهای منطق بلومبرگ» که انتشارات کمبریج برگردان انگلیسیِ آن را در کتابی با عنوان ( Lectures on Logic) گرد آورده است، به این مطلب اشاره میکند که پیش از آغاز فلسفه در یونان، به خلاف اقوام دیگری که آموزههای موجود در میان آنها معجونی از خرافهها، مهملات، موهومات، جادو و آئینهای کودکانه بود، ایرانیان (Persians) جزو نخستین مردمانی بودند که شروع به نظرورزی (speculation) کردند.

میر نوروزی

در گذشته از جمله آیینهای این جشن، این بود که برای شوخی و سرگرمی، حاكم و امیری انتخاب میكردند، كه رفتار و دستورهایش خنده آور بود و در پایان جشن، از ترس آزار مردمان فرار میكرد. ابوریحان، از مردی بیریش یاد میكند كه با جامه و آرایشی شگفتانگیز و خنده آور در نخستین روز

بهار مردم را سرگرم میكرد و چیزی میگرفت و هم اوست كه حافظ به عنوان « میرنوروزی» دوران حكومتش را « بیش از 5 روز» نمیداند.

از برگزاری رسم میر نوروزی تا لااقل ۷۰ سال پیش آگاهی داریم. بیگمان كسانی را كه در روزهای نخست فروردین، با لباسهای قرمز رنگ و صورت سیاه شده در كوچه و گذر وخیابان میبینیم كه با دایره زدن و خواندن و رقصیدن مردم را سرگرم میكنند و پولی میگیرند بازمانده شوخیها و سرگرمیهای انتخاب «میر نوروزی» و «حاكم پنج روزه » است كه تنها در روزهای جشن نوروزی دیده میشوند و آنان در شعرهای خود میگویند: «حاجی فیروزه، عید نوروزه، سالی چند روزه».

سیزدهمین روز نوروز

روز سیزدهم فروردین، که به باور برخی از مردم روزی نحس است ، عقیده دارند که باید از خانه خارج شد و در دشت و چمن و میان سبزهها به تفریح و تفرج پرداخت. به همین جهت از یکی دو روز قبل از سیزدهم، تهیه مقدمات روز سیزده را میبینند و در این روز به صحرا میروند و به شادی و بذله گویی و دیگر تفریحات میپردازند. در روز سیزده عموماً ناهار را در صحرا صرف میکنند و آنچه آجیل و شیرینی از ایام باقی مانده است در آن روز مصرف میکنند.

ثبت جهانی یونسکو

آیین باستانی و بالندهی نوروز (ناوروز، ناوریز، نواروز) در سال ۲۰۰۸ به عنوان نخستین میراث فرهنگی ناملموس ایرانی با عضویت هفت کشور ایران، آذربایجان، هندوستان، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان در فهرست یونسکو به ثبت جهانی رسید؛ اما از آن جا که نوروز گسترهی وسیعتری را در بر میگیرد، مرزهای جغرافیایی را درنوردید و بار دیگر در سال ۲۰۱۶ با الحاق پنج کشور دیگر: افغانستان، عراق، قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان، در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.

آیین نوروز، بطور گسترده هر ساله و روز اول فصل بهار در دوازده کشورو نیز هر یک از شهروندان کشورهای اخیر در سرتاسر دنیا برپا شده و هر کشور آیینهای خاص خود را نیز دارا است. سال نو اغلب زمانی است که مردم آرزوی سعادت و سلامت و خوش احوالی برای خود و همگان دارند. در تقویم ایرانی روز اول فصل بهار مصادف با ۲۱ مارس آغاز سال در افغانستان، آذربایجان ، هندوستان، ایران، عراق، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان است. آیین

نوروز به عنوان Nawrouz ، Navruz ،Nauryz ، Neruz به معنای روز «جدید» نامیده میشود که انواع مراسم و رویدادهای فرهنگی را برای مدت دو هفته به خود اختصاص میدهد.

نوروز، بزرگترین و با اهمیتترین جشن مشترک ما ایرانیان است. نوروز، همواره جشنی عمومی و بهانهای بوده است تا ساکنان این سرزمین در کنار یکدیگر به رقص، شادی و شکرگزاری بپردازند.

به امید اینکه، روزی در ایران، نوروز را با پیام ریشه کنیِ تبعیض، فقر، جهل و خشونت جشن بگیریم. به امید اینکه روزی نام نوروز پیامآور خوشبختی و شادی برای تک تک ساکنان این سرزمین باشد و هیچ خانوادهای از آمدن نوروز احساس دلهره و شرمندگی نداشته باشد.

برخیز که باد صبح نوروز

در باغچه میکند گل افشان

خاموشی بلبلان مشتاق

در موسم گل ندارد امکان

آواز دهل نهان نماند

در زیر گلیم و عشق پنهان

بوی گل بامداد نوروز

و آواز خوش هزاردستان

سعدی

ما سال جدید را با بهار در ایام زیبای نوروز، آغاز میکنیم٬ بهاری که مظهر عشق٬ محبت و بخشش است. چه خوب است که در این ایام در شناخت خدای خود و درک نقشه او از خلقت خود بیشتر عمیق شویم و برای این هدف والا خود را تجهیز کنیم. خدایی که خود محبت است.

نوروز که تجلی و بیانگر تولد٬ خلقت٬ تازگی و آفرینش است؛ میتواند ما را با آن هدف والای محبت و عشق محض خدا، در تثلیث اقدس او آشناتر سازد.

منابع:

از نوروز تا نوروز، کورش نیکنام

جشنهای ملی ایرانیان، رضا دشتی

گاهنامه نوروز، امیر فریدون گرکانی

انسان شناسی و فرهنگ نوروز، آذر جوادزاده

دانشنامه نوروز، تورج دریایی

فرزانگی ایرانی و عید نوروز از دریچه نگاه فلسفی، حمیدرضا سعادت نیاکی

کتابخانه لوگوس

مقاله نوروز، مرکز علمی پژوهشی و آموزشی دارالادیان