«بدن مسیح» تا چه حد نمایان گشته است؟ کووید-۱۹ و جسمانیتِ مسیحی

چیزی نگذشت که در آوریل ۲۰۲۰، وسط همه‌گیریِ جهانی، عید قیام سر رسید و کلیساهایِ آمریکایی به هر طریقی متوسل شدند تا به نحوی قرنطینهٔ سراسری و فرامین فراگیر و فزایندهٔ ماندن در خانه را تعدیل کنند. برای رهبرانِ جماعات، با هر دیدگاه الاهیاتی، در کالِج اِستِیشِنِ ایالت تگزاس،‌ مراسم یکشنبهٔ نخل امسال، روزی که به پیشواز آخر هفتهٔ بعدی می‌رود تا یادآورِ مصلوب شدن و قیام مسیح باشد، با خود این سؤال را به همراه داشت که این مناسبتِ گروهی با برگزار شدن از فاصلهٔ دور چگونه تحت تأثیر قرار می‌گیرد. پدر گِرِگْ گِرْهارت از کلیسای کاتولیکِ مریمِ قدیس اشاره می‌کند، عشای ربانیِ آنلاینِ کلیسا که به‌تازگی پخش شد، بیش از هزار بیننده را جذب کرد، اما این کار تنها پذیرش شرایط تحمیلی و جاری است، و جایگزینی ضعیف برای جمع و مشارکتِ فیزیکی به‌حساب می‌آید. کلیسایِ بَپْتیستِ وِسْت اوکْسْ، جمعی از سُنت اصلاح‌شدهٔ پروتستان، کمی پیشتر هم رفت. آنها نه تنها پخش آنلاین خود را شروع کردند، بلکه از مردم نیز دعوت کردند تا با ماشین‌های خود در جلسه شرکت کنند، در پارکینگ کلیسا جمع شوند، سرود بخوانند، دعا کنند و از جایگاهِ امنِ ماشین‌هایِ پارک‌شدهٔ خود موعظه را گوش دهند. شبان جاشْوا لویْد توضیح می‌دهد: «وجهی از ایمانِ ما به جمع شدنِ قوم خدا مربوط می‌شود، پس سعی داریم با رعایت نکات ایمنی لازم، راهی برای انجام این کار پیدا کنیم» (هوگان، ۲۰۲۰). 

چالش‌هایِ تازه‌ای که کلیسا به خاطر کووید-۱۹ با آنها روبه‌رو شد، به‌خصوص محدودیت در مورد جمع شدن، عنصر مهمی از سنت‌هایِ تاریخیِ مسیحی را در سراسر جهان برجسته کرد، هر چند که این امر در بسیاری از برنامه‌هایِ آنلاینِ کلیساهای آمریکایی مورد غفلت قرار گرفت. جهان‌بینیِ سنتیِ مسیحیت، در بسیاری از وجوه، به‌شدت به ایدهٔ جسمانیت گره خورده است. بنابراین، الاهیات مسیحی و به‌جا آوردن آن، چیزی بیش از شعف عاطفی را به همراه دارد که با موسیقی متعال و مقدس یا مطالعهٔ عمیق و هوشمندانه برانگیخته گردد؛ همچنین مسیحیتِ تاریخی در چند وجه خاص و اساسی، شامل تأکیداتی بر نمایان گشتن^[1] (Embodiment) می‌شود، تأکید بر واقعیت‌های ضروری و روحانی ملموس، که بحران کووید-۱۹ آنها را برجسته و (بالقوه) تضعیف کرد. این همه‌گیری مسبب تغییرات موقتی در نحوهٔ جمع شدن مردم شد، و کلیساها و شبانان بیش از قبل با ثبات و پایداریِ «پرستش آنلاینِ» خود به جدال پرداختند. آیا این مزیتی تکنولوژیکی است یا تهدیدی الاهیاتی؟ شاید عکس‌العمل نهاییِ جماعات مسیحی طبق میزان پذیرش وجه جسمانیِ ایمان، باعث جدا شدن مسیر آنها از هم شود. 

همچنین موضوع «نمایان گشتن» یا مظهر یافتن در مسیحیت، به‌طور خاص در مفهوم چند وجهیِ «بدن مسیح» نیز دیده می‌شود، و تهدیدِ ویروس کرونای جدید، این ایده را از سه زاویه برجسته کرد. اول، آموزهٔ تجسم عیسی (که طبق آن خدای پسر ماهیت کاملاً انسانی بر خود گرفت و انسان شد، و برای همیشه خدا-انسانی تماماً الهی و تماماً انسان می‌ماند)، مؤکد حضورِ جسمانیِ خدا میان قوم خود است. خدایِ پسر انسان شد تا بشر گناهکار را نجات دهد ــمأموریتی که مرگ و قیام او را می‌طلبید. به این شکل، «بدن مسیح» در میان مسیحیان یادآور تدارکِ دلسوزانهٔ الهی در سختی‌ها و همچنین این حقیقت اجتناب‌ناپذیر است که زندگیِ انسان تجربه‌ای نمایان‌گشته است و وعدهٔ ناگریز مرگ را در بر دارد. ظهور سریع این بیماریِ تازه، حداقل آمریکایی‌‌ها را مجبور کرد تا با حقیقتی ناراحت‌کننده رو‌به‌رو شوند، حقیقتی که دنیایِ مُدرن، ما را از آن دور نگه داشته است: روزی مرگ سراغ همهٔ ما می‌آید. از این رو، بحران کووید-۱۹ فرصت‌های بسیاری به رهبران مسیحی داد تا شنوندگانِ خود را به اندیشیدن دربارهٔ شکنندگی حیات،‌ اجتناب‌ناپذیریِ مرگ، وعدهٔ داوریِ نهایی الهی، لزوم یافتن نجات غایی در زندگی، و مرگ و قیام جسمانی خدای تجسم‌یافته ترغیب کنند. حتی در میان جدال‌هایِ اجتماعی و تدارکاتی، این مشکلات در میان بسیاری از مسیحیان، غیرتِ تبشیری را برافروخت که به ماهیت جسمانی تجربهٔ بشری گره خورده است. 

دوم، آئین مسیحی یوکاریست^[2]، یا شام خداوند، همیشه از نظر تاریخی بار و معنای جسمانی همراه داشته است. به‌خصوص برای کسانی که ایمان‌شان ریشه در سنن الاهیاتی قرون پیشین دارد، فرمان عیسی که می‌گوید: «هر که بدن من را بخورد و خون من را بنوشد» (یوحنا ۶: ۵۴) نشان از آن است که نان و شراب در این آئینِ مقدس، عیناً حضور مسیح و آثار حقیقی آن را به‌همراه دارد. بنابراین، دریافت شام خداوند عنصری حیاتی و لاینفک در به‌جا آوردن مسیحیتِ تاریخی است. در مورد نحوهٔ درک این تعلیم بین گروه‌های مختلف تفاوت‌های اساسی و شاید وفق‌ناپذیری وجود دارد. کلیسایِ کاتولیک بر این باور است که نان و شراب به شکلی ماورایی «تبدل جوهر^[3]» می‌یابد، و ماهیت آنها عیناً به جسم و خون عیسی مسیح بدل می‌گردد. بسیاری از پروتستان‌ها این نگاه کلیسای رومی را غیرکتاب‌‌مقدسی و حتی کافرانه می‌دانند، اما سنت‌های پروتستانیِ کهنه و ماندگار همچنان تأیید می‌کنند که «دریافت‌کنندهٔ شایستهٔ [شام خداوند]، از نظر روحانی مسیحِ مصلوب را دریافت می‌کند و از او تغذیه می‌شود و به ایمان همهٔ مزایای مرگِ مسیح به او می‌رسد، و مسیح از نظر روحانی در شام خداوند حضور دارد» (بارسِلو، ۲۰۱۳). این دو سنت از هم فاصلهٔ بسیاری دارند، ولی حقیقتاً بهتر است به‌خاطر داشته باشیم که پروتستان‌ها و کاتولیک‌ها، هر دو یکدیگر را اوایل قرن ۱۶ منفور اعلام کردند؛ با این حال هر دو گروه بین شامِ خداوند و بدن مسیح ارتباطی واقعی قائل هستند، طبق باور آنها شام خداوند به بدن مسیح مربوط می‌شود و عیناً برای مشارکت‌کنندگان فیض را به همراه دارد. 

مورد سوم و بسیار مرتبط به ماهیت جسمانی مسیحیت در این ایده‌ تجلی می‌یابد که همهٔ مسیحیان کنار هم به شکلی روحانی ولی بسیار ملموس، «بدن مسیح» را تشکیل می‌دهند. رسالات عهد جدید مملو از چنین ارجاعاتی است، و این موضوع همیشه به تعامل فیزیکی و پرستش دسته‌جمعی ربط داده شده است. ایمانداران «همه… در یک روح تعمید یافتند تا یک بدن را تشکیل دهند^[4]» (اول قرنتیان ۱۲: ۱۳)؛ عطایای روحانی بین اعضایِ کلیسا پخش می‌شوند «تا مقدسین را… برای بنای بدن مسیح آماده سازند» (افسسیان ۴: ۱۲)؛ مسیحیان باید یکدیگر را محبت کنند، ببخشند، تعلیم دهند، و به پیغام مسیح اندرز دهند چرا که «فرا خوانده شده‌اید تا چون اعضای یک بدن در صلح و صفا به‌سر برید، و شکرگزار باشید» (کولسیان ۳: ۱۵)؛ و الی آخر. به‌همین خاطر، پرستشِ کلیسا به‌عنوان «بدن مسیح» جماعتی فیزیکی را می‌طلبد؛ و فعالیت‌هایِ روحانیِ فردی جایگزینی مناسب برای آن نیستند، «زیرا بدن نه از یک عضو، بلکه از اعضای بسیار تشکیل شده است» (اول قرنتیان ۱۲: ۱۴). از این رو شبان لویْد در این مورد توضیح می‌دهد که «ایمان ما… شامل جمع شدن با قوم خدا می‌شود.»

این دو موردِ آخر  ــ «بدن مسیح» در شام و در جماعت ــ به‌طور خاص زیر بار محدودیت‌های کووید-۱۹ به ناله‌‌ای عذاب‌آور افتادند. وقتی جماعت‌های بزرگ تعلیق یا تعداد آنها به اجبار کم می‌شود، وجه جسمانی مسیحیت، حداقل به‌طور موقت، به‌جا آورده نمی‌شود. ایمانداران باور دارند عناصر بدن مسیح در شام خداوند اعانت و قوت عینی و مورد نیاز آنها را فراهم می‌آورد، اما قادر به شرکت در آن نیستند؛ چون مطمئن‌اند جایگاه آنها به‌عنوان عضوی از «بدن مسیح»، به گرد هم آمدن جهت پرستش وابسته است، پس این مسیحیان به اجبار زیر یوغ قرنطینه و انزوا می‌مانند، و از مابقی «بدن» جدا می‌افتند. حس محرومیت از جمع شدن، میل شدید به جمع شدنِ دوباره را بر می‌انگیزاند، همان‌طور که محرومیت از غذا، بدن را به سمت غذا خوردن می‌کشاند. 

محدودیت‌هایِ کووید-۱۹ تقریباً همهٔ کلیساها را مجبور کرد تا از تکنولوژیِ پخش آنلاین برای نمایش دادنِ جلسات پرستشی خود استفاده کنند، اما این الزامِ موقت باعث نزاع‌های تندی شد. برخی از رهبران مسیحی، به‌خصوص کسانی که بر عناصر جسمانیِ ذکر شده تأکید می‌کنند و برای آنها ارزش قائل‌اند، بازدیدهای کاربران از پخش اینترنتی را چارهٔ موقتی و فطرتاً حقیر می‌دانند که قادر نیست معیارهای حقیقیِ پرستش جسمانی کتاب‌مقدسی را به‌جا آورد ــ شاید الزامی لحظه‌ای باشد، ولی جایگزین جمع فیزیکیِ «بدن» نیست. با این حال تعداد فراوانی «کلیسای آنلاین» را بی‌قید و شرط پذیرفته‌اند و آن را کاملاً مثبت می‌دانند (یا در خطر تبدیل شدن به کلیسای الکترونیکی و کسل‌کننده هستند). بسیاری از بینندگان فوایدِ عملیِ «رفتن به کلیسا» با پیژامه و در اتاق نشیمن خانهٔ خود را ستوده‌اند، و بسیاری از شبان‌ها با هیجان به مشارکت بالای آنلاین در قیاس با مشارکت حضوری اشاره کرده‌اند. مسیحیتِ آمریکایی اغلب جَو مذهبی‌ای ایجاد می‌کند که به شکلی برجسته، و اغلب منحصر، بر وجوه شخصی ایمان تأکید دارد و شام خداوند را در ذات صِرفاً یک یادبود می‌داند؛ شاید جای تعجبی نداشته باشد که چنین محیطی به‌راحتی کلیسا را به‌عنوان موجی از آینده بپذیرد و بار جسمانی سنت گذشتهٔ کلیسا تأثیری بر آن نداشته باشد. کووید-۱۹ بسیاری را بیش از قبل مجبور می‌کند که الگوی پرستش آنلاین را بپذیرند، به‌همین خاطر پیش‌بینی می‌کنم در آینده جداییِ عملی را توأم با جداییِ الاهیاتی شاهد باشیم. کلیساها و رهبرانی که بر عناصر نمایان‌گشته‌ٔ سنت‌های مسیحی تأکید می‌کنند، سنت‌هایی مثل تجسم، اعانت روحانی عینی که از «بدن و خون» در یوکاریست دریافت می‌شود، و ماهیتِ خاص جمع ایمانداران به‌عنوان بدن مسیح، قشری هستند که به سرعت بعد از طی کردن این دوره از کلیسای الکترونیک دوری می‌جویند. اما بسیاری دیگر، به‌خصوص کسانی که برای پذیرفتن آموزهٔ جسمانیتِ (حیاتِ مادی) مسیحی اضطراری حس نمی‌کنند، آماده هستند بعد از طی کردن دوران قرنطینه، پرستشِ آنلاین را به‌عنوان روشی عملی برای خدمت در آینده بپذیرند. با تعمیق این جدایی، شرکت‌کنندگان و نظاره‌گران مجبور به جدال با این سؤال می‌شوند: «بدن مسیح» تا چه حد نمایان گشته است؟ 

دنیل بِر^[5] استادیارِ مطالعات مذهبی در دانشگاه A&M در ایالت تگزاس است. او پژوهشگرِ تاریخ مذهبی آمریکا با تمرکز بر مسیحیت، نژاد و رابطهٔ بین الاهیات و هویت فردی/جمعی است. کتابِ تازهٔ او به اسم «بنیادگرایان سیاه»^[6]، قرار است در سال ۲۰۲۱ توسط NYU Press منتشر شود.  

^[1] مظهر یافتن، متجسد شدن

^[2] Eucharist

^[3] Transubstantiate

^[4] شناسه‌ها به‌خاطر همخوانی پیدا کردن با متن تغییر داده شده‌اند.

^[5] Daniel Bare

^[6] Black Fundamentalists