بر سرِ آنم که گر ز دست برآید                 دست به کاری زنم که غصه سر آید 

خلوتِ دل نیست جایِ صحبت اَضداد          دیو چو بیرون رود، فرشته درآید 

صحبت حُکّام، ظلمتِ شبِ یلداست             نور ز خورشید جوی بو که برآید 

«حافظ» 

غزل شماره ۲۳۲ 

سرزمین ایران، جایگاه ارزشمند و گرانبهای فرهنگ و آیین است و بدون تردید آگاهی از فرهنگ و رسوم اجتماعی ایران، بدون توجه به ریشه‌های آن چندان میسر نیست. شناخت جشن‌ها و اعیاد ملی ایران، اقدامی است در جهت شناسایی و یادآوری بخشی از فرهنگ و آیین ایرانی که پیشینه چند هزار ساله دارد. جاودانی و ماندگاری پاره‌ای از جشن‌های ایرانی از جمله، نوروز، یلدا و چهارشنبه سوری ریشه در اعتقاد مردم ایران به اصالت این آداب و سنن دارد. 

پایان فصل خزان و آغاز سپیدی زمستان را ایرانیان از دیرباز با جشنی به شکوه مهربانی و عظمت مهرورزی در شبی که به بلندای آن شبی نیست، گرامی می‌دارند. ایرانیان، شب سرد یلدا را به امید دیدار خورشید درخشان، با شادمانی به صبح می‌رسانند. يلدا، آیینی ملی است که با گذر زمان، سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده و مشخصه‌های ارزشمندی در فرهنگ عامه بر جای گذاشته است.  

شب‌های زمستان، فرصت فراغت مناسبی برای برگزاری مهمانی‌های شبانه است. بویژه شب‌نشینی در شب یلدا، به عنوان یک رفتار آیینی از سالیان دور تا امروز، برقرار مانده است. شب یلدا، آیینی است، که مبتنی بر حضور اعضای خانواده در کنار یکدیگر و دیدار با خویشاوندان می‌باشد، تکریم بزرگان، هدیه دادن، توجه به کودکان و نوجوانان، قصه گویی، کتابخوانی، شاهنامه و حافظ خوانی، خوردن میوه و آجیل و بازی‌های گروهی، از عناصر متعدد این گردهمایی دیرینه خانوادگی است، که گذران شب نشینی یلدا را با کیفیتی بهینه همراه ساخته است.  

همچنین پیوند مهرورزانه خویشاوندان با یکدیگر زمینه ساز روابط محبت آمیز و به دور از قهر و کینه است. در روزگار کنونی با وجود وسعت ارتباطات انسانی، روابط خویشاوندی همچنان اهمیت ویژه ای دارد. بازتاب چنین روابطی نزدیک شدن دلها به یکدیگر، استحکام پیوندهای عاطفی، رفع کدورت‌ها و خصومت‌ها و ایجاد آرامش روحی و روانی است.  

در دیدارهای خانوادگی، خویشاوندان فرصتی می‌یابند تا یار خاطر یکدیگر باشند و بار غم و اندوه و مشکلات را از شانه‌های هم بردارند. رفع کدورت‌هایی که گاه پیوندهای خانوادگی را تحت الشعاع خود قرار داده و سبب گسسته شدن روابط محترمانه و محبت آمیز خویشاوندی شده است، از خصوصیات قلب مهربان خداوند، و سبب خشنودی اوست. 

جشن 

از روزگاران کهن تا به امروز، وجود و برگزاری جشن‌ها و اعیاد، از ویژگی‌های فرهنگی همه اقوام و همه جوامع محسوب می‌شده است. همه ملت‌ها ،اقوام و ایلات در همه دنیا، روزهایی از سال را جشن می‌گیرند. 

«جشن» به فتح اول و سکون دوم، از کلمه فارسی میانه “Jashn” و اصل اوستایی “yasna” به معنی ستایش و ستودن است. 

Yasna در اوستایی، مرکب است از yas“ و ”na   

صورت اصلی yaz است. ریشه yaz به معنی ستودن است و na پسوند است. 

 Yasna به معنی «ستایش» است. 

جشنهای دی‌گان و شب یلدا  

واژه دی از مصدر دا آمده است؛ که در اوستا و فارسی هخامنشی و سانسکریت، به معنی آفریدن، ساختن و بخشیدن است. در کتاب “آیینها و جشنهای کهن در ایران امروز” آمده است که: « دی ماه در ایران کهن، چهار جشن را در بر داشت. نخستین روز ماه دی و روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم. امروز از این چهار جشن، تنها شب نخستین روز دی ماه، یا شب یلدا را جشن می‌گیرند.» 

همانطور که مطرح گردید، از میان جشن‌های ماه‌ دی، امروزه تنها جشن شب یلدا که شب نخستین روز دی ماه است، در میان مردم مرسوم است و سایر جشن‌های این ماه از یادها رفته و منسوخ گردیده‌اند. در خصوص جشن شب یلدا، یا جشن یلدا در لغتنامه دهخدا ذیل کلمه یلدا آمده است که: یلدا لغت سریانی است. به معنی میلاد! و چون شب یلدا را با میلاد مسیح، تطبیق می‌کرده‌اند از این رو بدین نام نامیده‌اند‌. 

انگیزه پایدار ماندن جشن یلدا: 

۱: شب يلدا،‌ شب زایش خورشید است، که این امر از باورهای کهن ایران، سرچشمه گرفته است. 

۲: شب یلدا، بلندترین و طولانی‌ترین تاریکی را داراست. نشانه شبی ناخوشایند که از فردای آن به کوتاهی می‌گراید.  

۳: پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه کشاورزی است. همه قشرها و گروه‌هایی که از فرآورده‌های کشاورزی و تلاش کشاورزان بهره‌مندند، به این لحاظ در جشن نخستین روز دی ماه و برداشت محصول، در شگون و شادی کشاورزان شرکت می‌کنند.  

یلدا، را همچنین می‌توان جشن گردهمایی خانوادگی دانست. چرا که در شب یلدا، خویشاوندان نزدیک، در خانه بزرگ فامیل، گرد می‌آیند و به بیانی دیگر در سرمای آغازین زمستان دور کرسی نشستن و تا نیمه شب میوه و آجیل خوردن و اشعار حافظ خواندن از ویژگی‌های شب یلدا و این جشن باستانی است. 

شب يلدا (شب چله) 

یلدا از جشن‌های کهن است. در این جشن طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم کره شمالی که مصادف با انقلاب زمستانی است گرامی داشته می‌شود. 

یلدا، به زمان بين غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب اول دی ماه (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. در ایران باستان، فردای شب یلدا (اول دی ماه که به آن «خور روز» و «دی‌گان» می‌گفتند) همگان از جمله شاه، لباس ساده می‌پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت، و جنگ کردن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ ممنوع بود.  

در شب یلدا، هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی، چراغی را همراه خود می‌برد و به دلیل فراوانی چراغ‌ها، آن شب، شب‌چراغ و چهل‌چراغ هم نامیده شده است. 

به شب یلدا؛ شب چله نیز گفته میشود. چله برگرفته از چهل، و مخفف «چهله» و صرفاً نشان دهنده گذشت یک دوره زمانی معین (و نه الزاماً چهل روز) است. در گذشته‌های دور، گاه‌شناسی بر اساس چله (چهل روزه) بوده است؛ که آثار آن را در چله بزرگ، چله کوچک، چله سرما، چله نشستن و چلچله می‌بینیم. عدد چهل، نزد نیاکان ما گرامی بوده است. به اعتقاد آنان؛ چله بزرگ زمستان از شروع این فصل شروع می‌شود و مدت آن چهل روز است و چله کوچک زمستان، از شب دهم بهمن ماه تا پایان بهمن ماه طول می‌کشد. که مدت آن بیست روز است. شب یلدا از آنجا که اولین شب چله بزرگ است، «شب چله» نام دارد. 

بر خلاف چله، «یلدا» واژه‌ای فارسی نبوده و برگرفته از واژه‌ای سریانی، به معنای زایش و تولد است. یلدا با مسیحیان سریانی به سرزمین‌های آریایی آمد، و از آن روزگار تاکنون، در ایران مانده است. بویژه که برخی آن را به تولد «عیسی مسیح» هم ربط می‌دهند. “سنایی غزنوی” به این موضوع اشاره دارد:  

به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی  

که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا  

سفره 

در شب یلدا، مردم ایران گرد هم جمع می‌شدند و در سفره، میوه‌های تر و خشک و آجیل می‌گذاشتند. کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه زردالو یا برگه گلابی، جوز قند، انجیر، خرما و میوه، بخصوص انار و هندوانه و سیب در سفره روی کرسی می‌چیدند؛ تا شب چله را از سر بگذرانند. اگر برف آمده بود برف و شیره هم می‌خوردند. 

در آن دوران دل‌های ایرانیان خوش بود. همه شعر و ترانه می‌خواندند و با شادی و پایکوبی و گفتگو از پس بلندترین شب سال، یعنی از پس سخت‌ترین مصیبت‌ها (به تعبیر خود) برمی‌آمدند. برای نیاکان ما، رنگ قرمز نماد نور خورشید بود. رنگ سرخ انار و هندوانه و انتخاب سیب قرمز و سنجد در سفره شب یلدا، اشاره به همین موضوع است. 

موسیقی 

در گذشته جدا از قصه‌گویی و دورهم نشینی در شب چله، موسیقی یلدایی هم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. هنوز هم در لرستان، همزمان با شب یلدا شعرهای محلی، با مقام موسیقایی موسوم به «چهل سرو» خوانده می‌شود. این شعرخوانی‌ها که به صورت آوازی است، با رقص‌های محلی لرستان درهم می‌آمیزد. در تبریز، در موسم یلدا، عاشیق‌ها می‌نوازند و کوراوغلو Koroğlu می‌خوانند. در کرمان، موسیقی جزئی از مراسم شب یلدا محسوب می‌شود. زمان قدیم در جنوب کرمان در شب یلدا داستان‌های «شاهنامه خرم و زیبا» را به همراه ساز قیچک (چنگ) اجرا می‌کردند. (شاهنامه خرم و زیبا؛ متفاوت از شاهنامه فردوسی است) 

خانواده در کلام خدا 

خانواده در مرکز برنامه خداوند برای سعادت و پیشرفت انسان‌ها قرار دارد. کتاب مقدس، تعلیم می‌دهد که خداوند، از همان ابتدا، خانواده را ایجاد می‌کند و نمونه‌های زیادی از خانواده‌های موفق را به ما نشان می‌دهد.  همچنین به ما می‌آموزد، که چگونه خانواده‌ای پرمحبت و شاد داشته باشیم.  

یکی از ده فرمانی که در عهد عتیق به موسی نبی، داده شده است، مستقیماً از رابطه بین والدین و فرزندان صحبت می‌کند:  

«پدر و مادر خود را گرامی دار تا در سرزمینی که یهوه خدایت به تو می‌بخشد، روزهایت دراز شود.» خروج ۲۰: ۱۲ 

 پولس رسول، اغلب در مورد روابط خانوادگی صحبت می‌کرد. او توصیه کرد:  

«ای فرزندان، از والدین خود در خداوند اطاعت کنید، زیرا کار درست این است. «پدر و مادر خود را گرامی دار»، که این نخستین حکمِ با وعده است: «تا سعادتمند باشی و بر زمین عمرِ طولانی کنی.» ای پدران، فرزندان خود را خشمگین مسازید، بلکه آنها را با تعلیم و تربیت خداوند بزرگ کنید.» اَفِسسیان ۶: ۱- ۴ 

کانون خانواده در مسیحیت از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا خانواده، نشانه عشق وفادار خداوند به کلیسا و همه خلقت اوست. خانواده، مدرسه‌ای غنی است که در آن یاد می‌گیریم،‌ انسان دوست و سخاوتمند باشیم، صبور و استوار باشیم، عادل و مهربان باشیم، وفادار و متعهد باشیم، همواره با هم باشیم و ارتباط برقرار کنیم. همه خانواده‌ها در نظر خدا ارزشمند هستند. 

خوشی در کلام خدا 

مهمترین ویژگی خوشی حقیقی این است، که می‌توانیم‌، آنرا در سختی‌ها نیز بیابیم.  درک این موضوع می‌تواند دشوار باشد، زیرا خوشی آخرین چیزی است که هنگام مواجهه با مشکلات احساس می‌کنیم. خدا، غم‌ها، دردها و ترس‌های ما را می‌داند؛ و با این‌حال ما را به خوشی و آرامی فرا می‌خواند، زیرا خواست او برای ما، یک زندگی سرشار از اطمینان است. 

به ویژه در این روزهای دشواری که ما با آن روبرو هستیم، ممکن است خوش بودن، دشوار به نظر برسد؛ زیرا بسیاری از ما خوشحال نیستیم. اما خوشی الهی، یک تجربه درونی است و حتی در شرایط ناخوشایند خود، می‌توانیم با ایمان به خدا، این خوشی را بیابیم. زیرا روح خدا، فضیلت خوشی را در وجود ما نهاده است.  

کلام خدا در رساله رومیان باب ۱۴ آیه ۱۷ می‌فرماید:  

«زیرا پادشاهی خدا خوردن و نوشیدن نیست؛ بلكه شامل نیكی و آرامش و خوشی در روح‌القدس است.» 

 همین‌طور در اول تسالونیکیان باب ۱ آیه ۶ می‌فرماید: 

«شما از سرمشق ما و خداوند پیروی كردید و اگرچه به‌خاطر پیام خدا رنج بسیار دیدید، آن را با خوشی‌ای كه روح‌القدس می‌دهد، پذیرفتید.» 

بنابراین، شخصی که توسط روح خدا هدایت می‌شود، و توسط او قدم برمی‌دارد، کسی خواهد بود، که در زندگی خود از خوشی درون سرشار است! خوشی خداوند، برخلاف خوشی‌های زودگذر دنیا که پوچی آنها در نهایت به اثبات می‌رسند، ماندگار است و می‌تواند ما را در بدترین شرایط حفظ کند. خوشی درون، نتیجه ایمان است؛ که از اعتماد حقیقی ما به خدا حاصل می‌شود. بدون ایمان و اعتماد به خدا، نمی‌شود خوشی ماندگار را تجربه کرد.  

بنابراین به اهمیت و ارزش فیض عظیمی که شامل حال ما ایرانیان شده، پی‌ می‌بریم. ما که پیشینه‌‌ای سرشار از مهر و شادی داریم و امروز که خدای خوشی و اتحاد و محبت، قدم به قلب و زندگی ما گذاشته، چقدر بیشتر می‌توانیم طعم حقیقی این اعیاد را بچشیم و این عشق آسمانی که در قلب‌هایمان نشسته را به دیگران نیز انعکاس دهیم.  

باشد که نه تنها در این مناسبت‌های باستانی، بلکه همه روزه، فارغ از هر گونه کینه و غرور، در کنار خانواده، عزیزان‌، هموطنان و اشخاصی که تنها هستند و نیازمند محبت می‌باشند، باشیم و مهر پدر آسمانی‌، را به ایشان نشان داده و خنده و امید را به آنان هدیه دهیم. که تنها در این‌صورت، شب‌های زندگی ما به صبح آزادی و امید مبدل خواهد شد. 

یلدا بر همگان شاد باد. 

نویسنده: بهار  

منابع:  

جنبش‌های ملی ایرانیان، رضا دشتی 

شب یلدا و انقلاب زمستانی، هم‌نشین بهار 

آیین‌های شب یلدا در فرهنگ مردم ایران، الهه شایسته‌رخ 

آیینها و جشنهای کهن در ایران امروز، محمود روح‌الامینی